Με τον όρο Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) νοείται η θαλάσσια περιοχή που βρίσκεται παρακείμενη αλλά και πέραν της αιγιαλίτιδας ζώνης. Δεν αποτελεί τμήμα της ανοιχτής θάλασσας αλλά ζώνη sui generis. Δηλαδή, διέπεται από ένα «ειδικό νομικό καθεστώς», το οποίο δεν ταυτίζεται ούτε με το καθεστώς κυριαρχίας της αιγιαλίτιδας ζώνης, ούτε με το καθεστώς κυριαρχίας της ανοιχτής θάλασσας. Το πλάτος της μπορεί να φτάσει τα 200 μίλια από τις γραμμές βάσης, από τις οποίες μετράται το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης (άρθρο 56 σε συνδ. με 57 Σύμβασης ΔΘ). Μέσα στην ΑΟΖ το παράκτιο κράτος ασκεί κάποιες εξουσίες για οικονομικούς σκοπούς κυρίως. Πρόκειται για μια θαλάσσια ζώνη με καθεστώς αμιγώς λειτουργικό, που συνίσταται τόσο στα δικαιώματα του παράκτιου κράτους, όσο και στις ελευθερίες των υπόλοιπων κρατών. Μάλιστα, τα δικαιώματα των τρίτων κρατών είναι μόνο αυτά που ρητά αναγνωρίζονται στη Σύμβαση ΔΘ, ήτοι ναυσιπλοΐα, υπέρπτηση, τοποθέτηση υποβρύχιων αγωγών και καλωδίων και τις συναφείς με αυτές χρήσεις.
Στο Διεθνές Δίκαιο πρόσφατα έχει καθιερωθεί ο θεσμός της ΑΟΖ, καθώς μέχρι και τα μέσα του 20ου αι., όλες οι θαλάσσιες περιοχές που ήταν πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη θεωρούνταν τμήμα της ανοιχτής θάλασσας στο οποίο κανένα κράτος δεν είχε δικαιοδοσία. Άλλωστε, το διεθνές δίκαιο προέβλεπε αποκλειστικά δικαιώματα αλιείας του παράκτιου κράτους μόνο στα εσωτερικά ύδατα και την αιγιαλίτιδα ζώνη.
Όμως ήδη από τον 19ο αι. ορισμένα κράτη σύναπταν συμφωνίες για τη διαχείριση και συντήρηση των αλιευμάτων που βρίσκονταν σε περιοχές της ανοιχτής θάλασσας αλλά κοντά στις ακτές τους.
Αφετηρία για την διεκδίκηση των αλιευτικών ζωνών πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη ήταν η Διακήρυξη Τρούμαν. Σύμφωνα με την εν λόγω Διακήρυξη, στις περιοχές της ανοιχτής θάλασσας όπου παραδοσιακά αλίευαν πολίτες των Η.Π.Α, η Κυβέρνηση θα προσδιόριζε σαφώς οριοθετημένες περιοχές, στις οποίες θα μπορούσε να ρυθμίζει και να ελέγχει τη σχετική δραστηριότητα. Με την Διακήρυξη αυτή δεν θιγόταν ο χαρακτήρας των περιοχών αυτών ως ανοιχτή θάλασσα και δεν επηρεαζόταν η ναυσιπλοΐα. Επίσης, προβλεπόταν και η σύναψη συμφωνιών μεταξύ κρατών για εκείνες τις περιοχές της ανοιχτής θάλασσας που πέρα από πολίτες των Η.Π.Α, αλίευαν και πολίτες άλλων κρατών.
Σειρά είχαν διάφορα κράτη της Λατινικής Αμερικής (π.χ. διεκδικήσεις από το Περού, την Χιλή, το Ελ Σαλβαδόρ κ.α.), τα οποία διεκδικούσαν ζώνες ανοιχτής θάλασσας που απείχαν αρκετά από τις ακτές τους και σκοπό είχαν την συντήρηση, την προστασία και την διατήρηση του φυσικού πλούτου των σχετικών υδάτων.
Σύμφωνα με το άρθρο 56 α’ Σύμβασης ΔΘ, το παράκτιο κράτος μπορεί να ασκεί μέσα στο εύρος της ΑΟΖ κυριαρχικά δικαιώματα για την εξεύρεση, εκμετάλλευση, διατήρηση και διαχείριση των μη ζώντων φυσικών πόρων των υπερκείμενων υδάτων, του βυθού της θάλασσας και του υπεδάφους. Ως μη ζώντες φυσικοί πόροι νοούνται τα μεταλλεύματα και τα διάφορα στοιχεία που βρίσκονται στο βυθό και στο υπέδαφος.
Εφόσον το παράκτιο κράτος έχει υιοθετήσει ΑΟΖ, η δικαιοδοσία του στους ζώντες φυσικούς πόρους (αλιεία) επεκτείνεται στα 200 μίλια από τις ακτές. Τα δικαιώματα αυτά προσδιορίζονται ειδικότερα, από τις ρυθμίσεις των άρθρων 61-73 Σύμβασης ΔΘ.
Η Σύμβαση ΔΘ καθιερώνει τρεις αρχές σε σχέση με τους ζώντες πόρους:
α) την υποχρέωση του παράκτιου κράτους για τη διατήρηση των ζώντων πόρων
β) την υποχρέωση της καλύτερης δυνατής εκμετάλλευσης των ζώντων πόρων από το παράκτιο κράτος μέσα στην ίδια ζώνη
γ) την υποχρέωση προστασίας των ζώντων πόρων μέσα στην ΑΟΖ.
Τα τρίτα κράτη οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη κατά την άσκηση των δικαιωμάτων και την εκπλήρωση των καθηκόντων τους στην ΑΟΖ, τα δικαιώματα και τα καθήκοντα του παράκτιου κράτους και να συμμορφώνονται με τυχόν κανονισμούς που θεσπίζει αυτό, στο μέτρο πάντα που δεν αντίκεινται στις ρυθμίσεις της Σύμβασης ΔΘ (άρθρο 58 Σύμβασης ΔΘ).
Η Ελλάδα έχει δικαίωμα να υιοθετήσει ΑΟΖ, όπως όλα τα κράτη άλλωστε, κατά ανώτατο όριο τα 200 μίλια.
Αν η Ελλάδα υιοθετήσει ΑΟΖ, η αρμοδιότητα που θα έχει σε θέματα αλιείας, θα επεκταθεί πέρα από τα χωρικά της ύδατα και μέχρι το όριο που θα θεσπίσει ως ΑΟΖ. Το ζήτημα , βέβαια, δεν είναι τόσο απλό, καθώς αν υιοθετηθεί από την Ελλάδα, είναι δυνατόν να αναγνωριστούν δικαιώματα πρόσβασης στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, ως περίκλειστο κράτος. Στο σημείο αυτό όμως δημιουργούνται αρκετά ερωτήματα, με δεδομένο ότι η Σύμβαση ΔΘ δεν προσδιορίζει με σαφήνεια όλα τα θέματα που προκύπτουν. Δεν είναι σαφές δηλαδή αν η Π.Γ.Δ.Μ. ανήκει στο Αιγαίο, στη Μαύρη Θάλασσα στην Αδριατική ή καις τις τρεις αυτές περιοχές. Και περαιτέρω, έστω ότι ένα περίκλειστο κράτος συμμετέχει ήδη στο πλεόνασμα των πόρων ενός κράτους, αν αυτό μπορεί να συμμετέχει και στο πλεόνασμα άλλου παράκτιου κράτους.
Αν η Ελλάδα αποφασίσει να υιοθετήσει ΑΟΖ, θα έχει να αντιμετωπίσει τις οριοθετήσεις τουλάχιστον έξι γειτονικών κρατών: Ιταλία, Αλβανία, Κύπρο, Αίγυπτο, Τουρκία και Λιβύη. Ήδη η άποψη της Τουρκίας στο ενδεχόμενο της υιοθέτησης της ΑΟΖ είναι γνωστή, καθώς έχει προειδοποιήσει ότι μία τέτοια πράξη θα ήταν casus belli και προτείνουν τον αποκλεισμού του Αιγαίου από την κοινή αλιευτική ζώνη.
*Γράφει η Έφη Τσαταλίδου, απόφοιτη ΔΠΘ & Δικηγόρος Ρόδου
